dinsdag, oktober 31, 2006

 

Doe een wens bij een put of val erin 007




over de Finnen

Finnen likken aan hun ijsjes in de kou
zo ‘n beetje plezierdichters
maar hebben er geen lol in
lopen zowat de hele dag te rouwen
dat ze nog niet dood zijn
tussen al die lelijke types
waterige oogjes en duizend variaties
op zelfmoord en alcohol
lopen ook wat engelen rond
(dan schijnt de zon vluchtig op de perfecte kaaklijn van een Finse agente die niet weet wie er straks vermoord zal worden wie er langzaam zal gaan schuifelen op de winterse whisky tango en wie mekaar van achteren neuken om klem te zitten in de hemel)
tot de anarchistische
maar gewelddadige dief uitglijdt
Finse schedelbasisfractuur bij lamplicht
waar ze hun tumtummetjestaal spreken
maar ze zeggen niet zo veel
je weet het niet:
is het filosofisch of
is het natte sneeuw

de film komt ten einde
iedereen is ongelukkig
op wat gehavende engelen na

BP

Labels:

  • CONTACT
  • Facebook
  • zondag, oktober 22, 2006

     

    Van de kakkerlakken naar Ader




    Van boven naar beneden: Bas Jan Ader: Farewell to faraway friends (1971); Bas Jan Ader: I 'm too sad to tell you (1970); Bas Jan Ader: still uit de film Broken fall (organic) (1971); Yves Klein: Un homme dans l'espace! (1960)


    In de vorige blog had ik het over een kunstwerk met stervende kakkerlakken. In wezen ging het daar om een performance, waarbij de esthetica en de activiteiten die daarvoor nodig waren, heel modern werden outgesourcet naar wat onbetaalde slaafjes (in de vorm van kakkerlakken) die het vuile werk (het pijn lijden en sterven) mochten opknappen. Hogere dieren, laat staan de kunstenaar zelf, werden voor het kunstwerk niet opgeofferd. Waarom niet? Bracht dat de pijn, het lijden en het sterven te dichtbij? Of werd de dierenbescherming gevreesd? Of had de kunstenaar geen begrafenisverzekering?

    Het outsourcen van een performance naar anderen of zelfs naar andere wezens om zelf als kunstenaar de consequenties van de performance niet te hoeven dragen, lijkt iets wat goed past in onze verwende tijden. Menigeen heeft de mond vol over al het nare en slechte in de wereld (milieu, armoede, vluchtelingenproblematiek) en wil daar “best wel” actief wat tegen doen, maar dan moet de eigen positie wel eerst veilig gesteld zijn. Dat is niet verkeerd, maar het kan wel leiden tot het te weinig aanvaarden van verantwoordelijkheid.
    De kunstenares van het kakkerlakkenkunstwerk had er blijkbaar geen trek in zichzelf te projecteren op de wand terwijl zij langzaam verbrandde. Je zou kunnen zeggen dat dat ook minder esthetisch zou zijn geweest, maar ik wil niet beledigend worden.

    Nu is de idee dat je zou moeten lijden voor een kunstwerk natuurlijk knap calvinistisch, en behoorlijk romantisch daarbij. Als Vincent van Gogh een kleine eeuw later had geleefd, dan had hij het afsnijden van zijn oor beter kunnen documenteren, het opsturen van het oor had een ware performance kunnen worden, en de nasleep ervan had niet beperkt behoeven te blijven tot enige zelfportretten.

    De lichamelijkheid van de performance als kunstwerk is de laatste decennia wel vast komen te staan. Al gaat een performance niet over het lichaam, wanneer je als kunstenaar in je performance optreedt, ben je lichamelijk aanwezig. En dat heeft altijd betekenis. Ook de eventueel geleden pijn krijgt daarbij betekenis.
    Bas Jan Ader (1942 - 1975) was aanwezig in de meeste van zijn performances. Het meest nadrukkelijk is hij aanwezig in zijn filmpjes (in feite gefilmde performances) en foto’s. En nu we het toch over pijn en leed hebben: de meest saillante filmpjes zijn die waarin hij pardoes een Amsterdamse gracht in fietst, zich van een tak in het Amsterdamse Bos laat vallen in een sloot, zich om laat vallen voor de Vuurtoren van Westkapelle en zich van het dak van een huis laat vallen in Los Angeles. Het doet wat denken aan een naklank van Un homme dans l’ espace! van Yves Klein. Maar Klein heeft iets theatraals in vrijwel al zijn werken. Het opvallende van de filmpjes en foto’s van Bas Jan Ader is juist dat alles zo plompverloren gebeurt. Als fietser zien we hem de hoek om komen en zonder enige klaarblijkelijke reden de gracht in rijden. In het Amsterdamse Bos hangt hij aan een tak en het is duidelijk dat hij dat niet lang zal uithouden, hij valt dan ook onherroepelijk in het water. Het is duidelijk dat hij in Los Angeles op de nok van een dak zit om zich eraf te laten tuimelen, er zit weinig anders op. En ook op het winderige pad in Westkapelle staat hij dusdanig te wankelen dat hij wel om móét vallen. Persoonlijk heb ik meer met deze vormen van onafwendbaarheid die gepresenteerd worden als slapsticks, dan met de theatraalheid van Klein. In al zijn droogheid spreekt Ader persoonlijker tot me dan Klein, die immer tot een groot publiek lijkt te willen spreken. Door de combinatie van slapstick en tragiek hebben de werken van Ader me ook altijd aangesproken. In sommige werken wankelt hij op het randje van de pathetiek. Beroemd zijn het filmpje, de foto en de briefkaart “I ‘m too sad to tell you” . Het wordt in alle versies duidelijk dat er sprake is van een eindeloos verdriet dat maar niet wil ophouden. Leunend tegen een bijna 19de eeuwse pathetiek is de foto ‘Farewell to faraway friends’. En zelfs het vervangen van de bloemen in het filmpje ‘Primary time’ krijgt iets pathetisch.

    Uiteindelijk heeft één van zijn projecten Ader het leven gekost. Voor de serie ‘In search of the miraculous’ wilde hij in een zeilboot van 4 meter de Atlantische Oceaan van Cape Cod naar Ierland oversteken. Zijn vertrek in 1975 is vastgelegd door zijn vrouw. Maar onderweg is hij verdronken. (Kijk, en dat is toch een heel ander verhaal dan wat kakkerlakken laten doodschroeien.)

    Het grootste deel van het gedocumenteerde oeuvre van Ader is momenteel te zien in Museum Boijmans van Beuningen in Rotterdam in een indrukwekkende tentoonstelling. Hoewel ik persoonlijk weinig heb met performances en filmpjes (ik heb er in het algemeen het geduld niet voor en bovendien krijg ik vaak het idee dat mij opgelegd wordt een bepaalde diepgang of betekenis te beleven) heb ik altijd een zwak voor het werk van Ader gehad. De vraag waarom is moeilijk te beantwoorden zonder in vaagheden te vervallen. Ik laat het dan ook geheel aan de lezer over zelf te gaan kijken in Rotterdam (tot 5 november). De expositie toont het kleine oeuvre in al zijn aspecten, waaronder ook de zwakkere kanten. Ondanks dat de dood van Ader niet door hemzelf gepland lijkt, is er toch sprake van een samenhangend totaalbeeld waaraan niets lijkt te ontbreken.

    BP

    Labels: , ,

  • CONTACT
  • Facebook
  • zondag, oktober 15, 2006

     

    Kanttekeningen over kakkerlakken, kunst en martelen






    Vorige week zag ik een optreden van onder anderen Keir Neuringer in het Haagse Paard (de aankondiging stond hier ).
    Keir Neuringer schrijft in zijn weblog iets over een optreden in een galerie waar onder anderen kakkerlakken werden tentoongesteld die op een akelige manier aan hun einde kwamen. Zie de beschrijving van Neuringer zelf voor de onsmakelijke details.

    Nu zullen er dagelijks vele kakkerlakken onbedoeld in deze wereld sterven tengevolge van hete ovens, vuurtjes, etc. Kakkerlakken zijn niet mijn favoriete beesten. Ze stinken, vervuilen je verse eten, schijten en sterven in je woonkamer, badkamer en keuken en ritselen ‘s nachts luidruchtig tussen je papieren. Geen traan zij gelaten voor het missen van die overlast.
    Maar waar het hier om gaat is het akelig dood laten gaan van levende dieren (als u en ik) bij wijze van kunstwerk. Kunstwerk? Na vele uitingen van afkeer, een beschrijving van het kunstwerk en de daarmee gevoelde schaamte om aan dit circus deel te nemen zonder er wat aan te doen, zegt Neuringer:

    "But it wasn't art we witnessed. It was Abu Ghraib. It was Guantanamo fucking Bay. Projected on the wall was any number of individuals demeaned, tortured, and murdered, demonstrating some sadistic bastard's definition of everything from "freedom" to "justice" to "democracy" or whatever (I've lost track of the inane justifications). Just as last night in the smoke-filled, alcohol-infused art gallery, today we witness and we stand agape. And we do nothing."

    Nu heeft deze zaak meer dan alleen deze kant. Zoals al eerder gezegd: er gaan dagelijks zeer vele kakkerlakken dood door menselijk toedoen. Maar dat is niet bedoeld als kunstwerk. Noch lijkt het mij een reden onze ovens niet te gebruiken om deze dagelijkse massamoord te voorkómen.
    Dagelijks gaan er ook vele mensen dood. Evenzeer door menselijk toedoen. Zeker wanneer we een gebrek aan medische hulp of middelen om die te verkrijgen daarbij rekenen. En ook dat is geen kunstwerk. Abu Ghraib en Guantánamo Bay zijn ook geen kunstwerken. Dus daar kan het allemaal niet aan liggen. Waar het wel om gaat in het kunstwerk met de kakkerlakken is het uitdrukkelijk koketteren met de gruwelijke dood van een aantal dieren. Dat sterven is het kunstwerk en daar wordt de betekenis aan ontleend. Wie van de ongedierte-bestrijdingsdienst is, zal er niet mee zitten een groot aantal kakkerlakken te vermoorden en daar met voldoening op toe te zien. Maar wie daar publiek bij uitnodigt en een orkestje, heeft iets sensationeels te laten zien.

    Het gegeven dit kakkerlakse sterven uit te vergroten door de projectie, zou een bepaalde esthetica opgeleverd hebben die sensationeel genoemd zou kunnen worden. Zo werd sterfte een monumentale ervaring voor de bezoekers van de galerie.
    Voor Neuringer was de betekenis vooral te vinden in walging van het gebeuren en schaamte er deelgenoot van te zijn. En een besef dat er zelfs aan artistieke vrijheid grenzen zijn.
    Het gaat dus niet om het vinden dat kakkerlakken óók rechten zouden hebben, als wel dat wreedheid als kunstwerk (of als volksvermaak) wordt aangeboden en dat iedereen dat voor zoete koek slikt. Zo kennen we ook hanen- en hondengevechten. Hoewel, dat is sport, geen kunst.

    Niettemin hebben mensen blijkbaar iets met lijden en sterven. Met lijden en sterven wordt het leven betaald. Uitwassen daarvan vind je in de gehele kunstgeschiedenis. Neem bijv. de volgende tekst van een arioso uit de Johannes Passion van Bach:

    Betrachte, meine Seel, mit ängstlichem Vergnügen,
    Mit bitterer Lust und halb beklemmtem Herzen,
    Dein höchstes Gut in Jesu Schmerzen,
    Wie du aus Dornen, so ihn stechen,
    Die Himmelsschlüsselblumen blühen;
    Du kannst viel süsse Frucht von seiner Wermut brechen,
    Drum sieh ohn’ Unterlass auf ihn.

    De daaropvolgende aria maakt het letterlijk nog bonter:

    Erwäge, wie sein blutgefärbter Rücken
    In allen Stüken
    Dem Himmel gleiche geht.
    Daran, nachdem die Wasserwogen
    Von unsrer Sündflut sich verzogen,
    Der allerschönste Regenbogen
    Als Gottes Gnadenzeichen steht!

    Bach schreef er bedrieglijk delicate muziek bij. Hier is sprake van het esthetisch vieren van lijden en de dood. De pijn wordt tot esthetiek. Is het een manier van betekenis en voldoening zoeken in lijden en sterven? En geldt dat ook voor de stervende kakkerlakken in de galerie? Was de kunstenares op zoek naar betekenis, naar zingeving? Waren de bezoekers van de galerie dat ook? Onwillekeurig heeft Neuringer er zelf wel betekenis aan gegeven: hij heeft het afgewezen op ethische gronden. De zingeving bestaat voor hem in het (wat hem betreft) vergelijkbare schaamtegevoel ten aanzien van onder anderen de gebeurtenissen in de Abu Ghraib gevangenis en in het kamp in Guantánamo Bay. Dit schaamtegevoel wordt versterkt door zijn spijt niet te hebben ingegrepen. Zijn artikel wordt daardoor een dubbel machteloos artikel.

    De verwijzing naar Die Verwandlung van Kafka werkt hij verder niet uit. Dat is ook lastig omdat het werk van Kafka zo enorm voor meerderlei uitleg vatbaar is. Het verhaal - voor zover u niet bekend - beschrijft hoe Gregor Samsa ‘s morgens wakker wordt en in een kever blijkt te zijn veranderd (dus niet in een kakkerlak). Zijn problemen, zijn lijden en uiteindelijk zijn dood worden beschreven. Opvallend is de onaangedaanheid van de omstanders. Ook opvallend in dit verhaal is dat het lijden van Gregor Samsa geen nadrukkelijke morele betekenis krijgt. De verandering en het lijden worden zeer koel en niet zonder humor beschreven. Aan zingeving wordt door Kafka niet gedaan. In het verband van Neuringers artikel was een vergelijking met Kafka’s verhaal over de strafkolonie misschien meer op zijn plaats geweest.

    Niettemin, maakt de inhoud van het kakkerlakken-kunstwerk dat het als zodanig acceptabel is? Wederom bedenkend dat menige kakkerlak door mensentoedoen dagelijks de dood vindt. Doet die inhoud er nog toe wanneer ze slechts walging en schaamte oproept? Is dat de betekenis die het als kunstwerk kan hebben? En bovenal, mag je levende dieren - al zijn het kakkerlakken - dermate kwellen om (ook deze) betekenis op te roepen? Mag je met dit middel esthetica oproepen? Voor Neuringer ligt hier blijkbaar een grens.

    Een volgende stap is “hogere” levende wezens in te zetten en hen te laten sterven om kunst en betekenis te creëren. En als dat gebeurt nemen we dat dan ook voor zoete koek? En als het om mensen gaat? En draai het om, noem mensen kakkerlakken en je mag ze martelen en doden, is dat een zijtak van die gedachte? Wat zou de kunstenares daarvan vinden? Het zou zeker een enorme sensatie zijn. Maar afgezien van de sensatie zou het niet bijzonder zijn, in die zin dat dagelijks op onze wereld mensen gebestialiseerd worden, en op die basis gemarteld en gedood. Wat dat betreft verwijs ik terug naar dit artikel

    Het kakkerlak-kunstwerk bevestigt zowel als ontkent deze bestialisering in dat het blijkbaar niet erg is om esthetisch genoegen te beleven aan marteling en sterven wanneer het “lagere”dieren zijn die gemarteld worden. Maar hoe wordt dat bepaald? En wat is een “lager” dier? En waaraan moet een sensatie voldoen om voldoende sensationeel te zijn?

    En inderdaad, waarom trok Neuringer of enige andere bezoeker de stekker er niet uit? Zelf zou ik dat overigens waarschijnlijk ook niet gedaan hebben, om de zelfde slappe redenen die Neuringer opgeeft. “And we do nothing” zegt Neuringer.
    Maar kunnen wij in het geval van Guantánamo Bay etc. de stekker eruit trekken? Wellicht, als we met velen zijn. Maar het is juist zo ‘n massa die ik wantrouw. Anderzijds, dat de stekker er nog in zit, in bij voorbeeld Guantánamo Bay, betekent waarschijnlijk toch, dat men die stekker er niet uit wíl trekken. En inderdaad, misschien is dat beschamend. Maar voor wie?

    BP

    Labels: , ,

  • CONTACT
  • Facebook