zondag, oktober 15, 2006

 

Kanttekeningen over kakkerlakken, kunst en martelen






Vorige week zag ik een optreden van onder anderen Keir Neuringer in het Haagse Paard (de aankondiging stond hier ).
Keir Neuringer schrijft in zijn weblog iets over een optreden in een galerie waar onder anderen kakkerlakken werden tentoongesteld die op een akelige manier aan hun einde kwamen. Zie de beschrijving van Neuringer zelf voor de onsmakelijke details.

Nu zullen er dagelijks vele kakkerlakken onbedoeld in deze wereld sterven tengevolge van hete ovens, vuurtjes, etc. Kakkerlakken zijn niet mijn favoriete beesten. Ze stinken, vervuilen je verse eten, schijten en sterven in je woonkamer, badkamer en keuken en ritselen ‘s nachts luidruchtig tussen je papieren. Geen traan zij gelaten voor het missen van die overlast.
Maar waar het hier om gaat is het akelig dood laten gaan van levende dieren (als u en ik) bij wijze van kunstwerk. Kunstwerk? Na vele uitingen van afkeer, een beschrijving van het kunstwerk en de daarmee gevoelde schaamte om aan dit circus deel te nemen zonder er wat aan te doen, zegt Neuringer:

"But it wasn't art we witnessed. It was Abu Ghraib. It was Guantanamo fucking Bay. Projected on the wall was any number of individuals demeaned, tortured, and murdered, demonstrating some sadistic bastard's definition of everything from "freedom" to "justice" to "democracy" or whatever (I've lost track of the inane justifications). Just as last night in the smoke-filled, alcohol-infused art gallery, today we witness and we stand agape. And we do nothing."

Nu heeft deze zaak meer dan alleen deze kant. Zoals al eerder gezegd: er gaan dagelijks zeer vele kakkerlakken dood door menselijk toedoen. Maar dat is niet bedoeld als kunstwerk. Noch lijkt het mij een reden onze ovens niet te gebruiken om deze dagelijkse massamoord te voorkómen.
Dagelijks gaan er ook vele mensen dood. Evenzeer door menselijk toedoen. Zeker wanneer we een gebrek aan medische hulp of middelen om die te verkrijgen daarbij rekenen. En ook dat is geen kunstwerk. Abu Ghraib en Guantánamo Bay zijn ook geen kunstwerken. Dus daar kan het allemaal niet aan liggen. Waar het wel om gaat in het kunstwerk met de kakkerlakken is het uitdrukkelijk koketteren met de gruwelijke dood van een aantal dieren. Dat sterven is het kunstwerk en daar wordt de betekenis aan ontleend. Wie van de ongedierte-bestrijdingsdienst is, zal er niet mee zitten een groot aantal kakkerlakken te vermoorden en daar met voldoening op toe te zien. Maar wie daar publiek bij uitnodigt en een orkestje, heeft iets sensationeels te laten zien.

Het gegeven dit kakkerlakse sterven uit te vergroten door de projectie, zou een bepaalde esthetica opgeleverd hebben die sensationeel genoemd zou kunnen worden. Zo werd sterfte een monumentale ervaring voor de bezoekers van de galerie.
Voor Neuringer was de betekenis vooral te vinden in walging van het gebeuren en schaamte er deelgenoot van te zijn. En een besef dat er zelfs aan artistieke vrijheid grenzen zijn.
Het gaat dus niet om het vinden dat kakkerlakken óók rechten zouden hebben, als wel dat wreedheid als kunstwerk (of als volksvermaak) wordt aangeboden en dat iedereen dat voor zoete koek slikt. Zo kennen we ook hanen- en hondengevechten. Hoewel, dat is sport, geen kunst.

Niettemin hebben mensen blijkbaar iets met lijden en sterven. Met lijden en sterven wordt het leven betaald. Uitwassen daarvan vind je in de gehele kunstgeschiedenis. Neem bijv. de volgende tekst van een arioso uit de Johannes Passion van Bach:

Betrachte, meine Seel, mit ängstlichem Vergnügen,
Mit bitterer Lust und halb beklemmtem Herzen,
Dein höchstes Gut in Jesu Schmerzen,
Wie du aus Dornen, so ihn stechen,
Die Himmelsschlüsselblumen blühen;
Du kannst viel süsse Frucht von seiner Wermut brechen,
Drum sieh ohn’ Unterlass auf ihn.

De daaropvolgende aria maakt het letterlijk nog bonter:

Erwäge, wie sein blutgefärbter Rücken
In allen Stüken
Dem Himmel gleiche geht.
Daran, nachdem die Wasserwogen
Von unsrer Sündflut sich verzogen,
Der allerschönste Regenbogen
Als Gottes Gnadenzeichen steht!

Bach schreef er bedrieglijk delicate muziek bij. Hier is sprake van het esthetisch vieren van lijden en de dood. De pijn wordt tot esthetiek. Is het een manier van betekenis en voldoening zoeken in lijden en sterven? En geldt dat ook voor de stervende kakkerlakken in de galerie? Was de kunstenares op zoek naar betekenis, naar zingeving? Waren de bezoekers van de galerie dat ook? Onwillekeurig heeft Neuringer er zelf wel betekenis aan gegeven: hij heeft het afgewezen op ethische gronden. De zingeving bestaat voor hem in het (wat hem betreft) vergelijkbare schaamtegevoel ten aanzien van onder anderen de gebeurtenissen in de Abu Ghraib gevangenis en in het kamp in Guantánamo Bay. Dit schaamtegevoel wordt versterkt door zijn spijt niet te hebben ingegrepen. Zijn artikel wordt daardoor een dubbel machteloos artikel.

De verwijzing naar Die Verwandlung van Kafka werkt hij verder niet uit. Dat is ook lastig omdat het werk van Kafka zo enorm voor meerderlei uitleg vatbaar is. Het verhaal - voor zover u niet bekend - beschrijft hoe Gregor Samsa ‘s morgens wakker wordt en in een kever blijkt te zijn veranderd (dus niet in een kakkerlak). Zijn problemen, zijn lijden en uiteindelijk zijn dood worden beschreven. Opvallend is de onaangedaanheid van de omstanders. Ook opvallend in dit verhaal is dat het lijden van Gregor Samsa geen nadrukkelijke morele betekenis krijgt. De verandering en het lijden worden zeer koel en niet zonder humor beschreven. Aan zingeving wordt door Kafka niet gedaan. In het verband van Neuringers artikel was een vergelijking met Kafka’s verhaal over de strafkolonie misschien meer op zijn plaats geweest.

Niettemin, maakt de inhoud van het kakkerlakken-kunstwerk dat het als zodanig acceptabel is? Wederom bedenkend dat menige kakkerlak door mensentoedoen dagelijks de dood vindt. Doet die inhoud er nog toe wanneer ze slechts walging en schaamte oproept? Is dat de betekenis die het als kunstwerk kan hebben? En bovenal, mag je levende dieren - al zijn het kakkerlakken - dermate kwellen om (ook deze) betekenis op te roepen? Mag je met dit middel esthetica oproepen? Voor Neuringer ligt hier blijkbaar een grens.

Een volgende stap is “hogere” levende wezens in te zetten en hen te laten sterven om kunst en betekenis te creëren. En als dat gebeurt nemen we dat dan ook voor zoete koek? En als het om mensen gaat? En draai het om, noem mensen kakkerlakken en je mag ze martelen en doden, is dat een zijtak van die gedachte? Wat zou de kunstenares daarvan vinden? Het zou zeker een enorme sensatie zijn. Maar afgezien van de sensatie zou het niet bijzonder zijn, in die zin dat dagelijks op onze wereld mensen gebestialiseerd worden, en op die basis gemarteld en gedood. Wat dat betreft verwijs ik terug naar dit artikel

Het kakkerlak-kunstwerk bevestigt zowel als ontkent deze bestialisering in dat het blijkbaar niet erg is om esthetisch genoegen te beleven aan marteling en sterven wanneer het “lagere”dieren zijn die gemarteld worden. Maar hoe wordt dat bepaald? En wat is een “lager” dier? En waaraan moet een sensatie voldoen om voldoende sensationeel te zijn?

En inderdaad, waarom trok Neuringer of enige andere bezoeker de stekker er niet uit? Zelf zou ik dat overigens waarschijnlijk ook niet gedaan hebben, om de zelfde slappe redenen die Neuringer opgeeft. “And we do nothing” zegt Neuringer.
Maar kunnen wij in het geval van Guantánamo Bay etc. de stekker eruit trekken? Wellicht, als we met velen zijn. Maar het is juist zo ‘n massa die ik wantrouw. Anderzijds, dat de stekker er nog in zit, in bij voorbeeld Guantánamo Bay, betekent waarschijnlijk toch, dat men die stekker er niet uit wíl trekken. En inderdaad, misschien is dat beschamend. Maar voor wie?

BP

Labels: , ,

  • CONTACT
  • Facebook
  • 3 Comments:

    Blogger Sean Jeating said...

    Ha. Kapuczynski, Kafka, poems, pictures and and and.

    'Went' through your blog, Bertus, and it seems I need to learn Dutch.

    Yes, I am intrigued. :)
    Thanks for making my first visit so entertaining.

    woensdag 25 juni 2008 om 18:49:00 CEST  
    Blogger VLR said...

    Thanks Sean. The door is open any time!

    BP

    vrijdag 27 juni 2008 om 16:23:00 CEST  
    Blogger Sean Jeating said...

    :) Thanks for the kind welcome, Bertus, and a pleasant weekend to you and the yours.

    zaterdag 28 juni 2008 om 17:09:00 CEST  

    Een reactie posten

    << Home