dinsdag, februari 27, 2007

 

Marnix Goossens in de Haagse Vrije Academie 2

Waarom ging ik naar een praatje van Marnix Goossens (22 februari, in de Haagse Vrije Academie)? Zeker, ik heb bewondering voor zijn foto’s. Maar is het dan geen waagstuk de fotograaf zelf te horen spreken? Zou hij er zelf iets heel anders van vinden dan wat ik zelf vind? Of zou hij compleet niets te vertellen hebben? Of zou hij iets te vertellen hebben waardoor ik het idee zou krijgen er nooit anders over gedacht te hebben? Zouden er kaders rond het werk hangen die ik nooit had opgemerkt? Zouden er diepzinnigheden in het werk zitten die ik in al mijn botheid nog niet had opgemerkt?

Om te beginnen was er de tentoonstelling zelf. De tentoonstelling is op zich al redelijk verhelderend wanneer je het werk alleen maar uit boeken of van de website van Goossens kent. Het formaat voegt veel toe aan de foto’s. Het schilderkunstige lijkt erdoor benadrukt te worden. Neem bij voorbeeld het zelfportret in rood. In werkelijkheid is het een meer dan levensgrote plaat, die alle recht doet aan de gehele entourage en aan alles in het gezicht dat ook maar enigszins met dat rood te maken heeft, inclusief het zwart van de haren. De foto’s blijken allemaal de juiste grootte te hebben om je erin te kunnen verplaatsen. Eigenlijk net als een goed schilderij dat de juiste grootte heeft.

Reminiscenties aan het schilderen komen ook op anekdotisch niveau in een aantal foto’s terug. Neem bijvoorbeeld de foto met de hanen die links op een bank argwanend staan te kijken naar een nepvogel rechts op de bank. Je zou bijna denken dat de hanen ook nep zijn omdat ze er zo uitstekend gecomponeerd staan. Zie de twee witte hanen - twee opvallende witte vlekken die de aandacht naar het groepje trekken. En zie ook de twee hanen daartussenin met hun opvallende rode koppen en hun gelige
poten. De één in borstaanzicht, de ander in staartaanzicht voor de afwisseling. Samen het hart van de groep. Als schilder zou je dat niet anders bedenken of zien. En dan die gepaste onopvallendheid van het nep uiltje. En het geheel met de grauwe ondergrond en de groene omlijsting, die de rode kammen en lellen van de hanen des te beter uit doen komen.

Goossens liet wat plaatjes zien. Helaas met een computerprogramma, waardoor veel kleurnuances wegvielen. Onder anderen een probleem bij onderstaande foto van een zonsondergang. Dusdanig overbelicht dat er alleen nog een verbazend groot scala aan heel genuanceerde zachte kleuren overblijft. Op die manier blijft er veel meer over dan een zonsondergang.

Goossens bleek - als de meeste beeldende kunstenaars - geen begenadigd spreker. Maar dat was geen probleem omdat hij oprecht probeerde aan te geven wat de aanleidingen voor de foto’s waren en hoe zijn manier van werken is. Die komt eigenlijk vooral neer op een grote betrokkenheid bij de uiteindelijke foto, meer dan bij het onderwerp van de foto.
En dat is precies wat mij aantrekt in de foto’s. Ze krijgen ieder een eigen persoonlijkheid. Beeldrijm, kleurrijm, suggestie, betekenis, kleurvervloeiing, structuur, zachte kleurnuances, lichtwerking, belichting spelen binnen de foto’s hun rollen waardoor iedere foto zijn eigen sfeer, zijn eigen wetmatigheden en tegenstrijdigheden, zijn eigen mechanisme krijgt.
Vanuit de zaal - waarin veel studenten - kwamen uiteenlopende vragen, variërend van hoeveel aandacht Goossens aan techniek besteedt tot de vraag of hij ook wel eens een dip heeft. Op alles kwam een antwoord waarbij de studenten zich gerust konden voelen. Althans voor zover ik de sessie bijgewoond heb, want (zoals het de ware kunstenaar betaamt) ik had nog niet gegeten en de honger knaagde.

Voor details over de tentoonstelling kijk hier. Bovenstaande foto’s van de website van Marnix Goossens http://www.marnixgoossens.com/ waar nog veel meer werk te zien is.
BP

Labels: , ,

  • CONTACT
  • Facebook
  • maandag, februari 05, 2007

     

    In memoriam Kapuscinski en één en ander



    Van boven naar beneden: Keizer Haile Selassie gefotografeerd door Arnold Newman; Ryszard Kapuscinski; gezicht op Addis Abeba.


    Sommige mensen lijken er altijd te zijn geweest. Sterven lijkt niet op hen van toepassing. En als dat dan tóch gebeurt, dan lijkt de wereld een stukje mee te sterven. Neem je ouders. Je weet dat de kans groot is dat je ze zult verliezen. En toch zijn ze zo vanzelfsprekend in je bestaan, dat hun sterven daar niet bij lijkt te horen. Hun leeftijd lijkt er niet toe te doen, voor zover ze aanspreekbaar blijven.

    Zo was het ook nooit bij me opgekomen dat iemand als Ryszard Kapuscinski zou kunnen komen te overlijden. Hij schreef sowieso al over zaken waarvoor een ander meerdere levens nodig zou hebben. En om dat te kunnen, moet je toch wel zeer lang van middelbare leeftijd zijn. Maar nee, 23 januari jongst leden overleed Kapuscinski op 74 jarige leeftijd. Gelukkig heeft Kapuscinski aardig wat nagelaten.

    Zijn boek dat ik het meest intensief gelezen heb is “De Keizer” uit 1978, over het einde van het keizerschap van Haile Selassie. In totaal las ik het drie keer. De eerste keer begin jaren negentig, de tweede keer in mei 1996 in Ethiopië en de derde keer recentelijk, in december.

    Vóór ik naar Ethiopië ging (vooralsnog mijn enige reis naar dat land) had ik al met meerdere Ethiopiërs kennis gemaakt. Ik was zelfs bevriend geraakt met een Ethiopische luchtmachtcommandant. Een intelligente man die niets militairs over zich had, hongerend naar studie en kennis en bovenal naar veiligheid. Al onder het bewind van Mengistu Haile Maryam had hij met anderen heimelijk een oppositie partij opgericht. Na de val van Mengistu in 1991 leek het tij voor hem en zijn partij enigszins te keren.

    Maar helaas, het nieuwe bewind van premier Meles Zenawi had weinig interesse in een grotendeels door Amharen (de traditionele heersers van Ethiopië) gerunde partij, die bovendien principieel tegen de afscheiding van Eritrea was. Erop gebrand de Tigrayse macht in Addis Abeba te vestigen en definitief af te rekenen met het verleden, kregen kritische partijen het zwaar te verduren van het nieuwe regime.

    Meles Zenawi en de zijnen verdreven het bloedige regime van Mengistu Haile Maryam. Mengistu vluchtte in 1991 naar Zimbabwe, waar hij asiel kreeg van die andere misdadiger: Robert Mugabe. Mengistu kon aan de macht komen in Ethiopië door de revolutie in 1974, geleid door een aantal legercommandanten, tegen Keizer Haile Selassie (1892 - 1975). Haile Selassie kwam zelf aan de macht in 1916 als regent voor keizerin Zawditu, de dochter van wijlen de roemruchte Keizer Menelik II (1844 - 1914) die ooit de Italianen had verslagen bij Adwa (1896).

    *

    In het eerste deel van zijn boek beschrijft Kapuscinski de sfeer aan het keizerlijk hof in Addis Abeba. Kapuscinski laat het verhaal vertellen door getuigen, veelal oud-hofdignitarissen. Hij heeft het zich daarmee niet makkelijk gemaakt, zoals hij zelf beschrijft:

    “Ik heb hen bezocht wanneer het donker was. Ik moest van auto’s verwisselen en ook van vermomming. De Ethiopiërs zijn erg achterdochtig en ze wensten geen geloof te hechten aan de oprechtheid van mijn bedoelingen.”

    Bij mijn reis in 1996 was er wat dat betreft niet veel veranderd. Wanneer je met Ethiopiërs in het openbaar een gesprek begon dat wat verder reikte dan het weer en hoe fraai Ethiopië is, bleken er altijd oren gespitst te worden, bleken er altijd plotseling types met zonnebrillen te zijn die je kant opkeken. Waarna de gene met wie je praatte het onderwerp weer duidelijk veranderde, of nerveus zweeg. Dat gold vooral in Addis Abeba.

    De gesprekspartners van Kapuscinski beschrijven gedetailleerd de façade van de keizerlijke macht, alle uiterlijkheden en rituelen die het absolutisme in stand moesten houden.

    “In onze dagen trad Zijne Majesteit als hoogste rechter op in een speciaal voor dat doel aangewezen gebouw, dat grensde in het hoofdpaleis. Staande op een verhoging luisterde Zijne Goedertieren Majesteit naar de zaak zoals deze werd voorgesteld door beide partijen, waarna hij uitspraak deed. Dit gebeurde overeenkomstig de procedure die drieduizend jaar geleden was ingesteld door de Israëlitische koning Salomon. Het constitutionele recht bepaalde dat Zijne Genadige Majesteit in rechte lijn van Koning Salomon afstamde. De uitspraken die de monarch ter plaatse deed waren definitief en onherroepelijk, en wanneer er doodstraffen waren uitgesproken werden deze onmiddellijk voltrokken.”

    De afstamming van Salomo en de Koningin van Sheba blijft de Ethiopiërs tot op de dag van vandaag bezig houden. Het is meer dan hun historie, veel meer dan hun trots, het is hun raison d’être op deze wereld. Wie in Axum komt (zoals ik in 1996) zal nog steeds te horen krijgen dat daar - langs de weg naar Gonder - de overblijfselen van het paleis van de Koningin van Sheba te zien zijn. Ik heb er gelopen, heb er de oven van de bakkerij aanschouwd, de waterafvoer bewonderd. Ook is er een stuwmeertje in Axum, dat “Sheba’s bad” genoemd wordt. Voor zowel de paleisresten als het stuwmeertje geldt dat zij van flink wat jaren later zijn dan Sheba’s tijd. Maar historie is voor veel Ethiopiërs hetzelfde als geloof.

    Één van de titels van de Keizer was “Leeuw van Juda”. Om dat te bevestigen waren er kooien met leeuwen bij het keizerlijk paleis. In 1960 vond er - bij afwezigheid van de Keizer - een staatsgreep plaats door enige lagere legerofficieren. Kapuscinski laat het de getuigen allemaal beeldend vertellen in zijn boek. De rebellerende officieren bezetten het paleis en hielden politici, hofdignitarissen en familieleden van de Keizer gegijzeld. Maar de legertop was loyaal aan de keizer en zorgde met veel wapengekletter voor een eind aan het verraad. Toen Haile Selassie de stad binnentrok was er nog geweervuur te horen. Een getuige in het paleis vertelt aan Kapuscinski:

    “Nog diezelfde nacht gaf Zijne Almachtige Majesteit het bevel om zijn geliefde leeuwen dood te schieten: zij hadden de toegang tot het paleis niet verdedigd, zij hadden de verraders binnen gelaten.”

    Later kwamen er overigens weer nieuwe leeuwen, maar er kwam geen nieuwe keizer. In Addis Abeba heb ik de kooien van de leeuwen niet gezien. Ik heb ze wel gezien in Gonder, de oude hoofdstad van Ethiopië, gesticht in de 17de eeuw door Keizer Fasilidas. De kastelen van hem en zijn opvolgers uit de 17de en 18de eeuw staan er nog en ook de leeuwenkooien zijn er nog. Ik dacht er de leeuwen nog te kunnen ruiken, maar dat kwam waarschijnlijk door de unheimische sfeer: er dreigde onweer en de raven en gieren krasten en sisten in de bomen en de ruïnes.

    Na de mislukte staatsgreep nam de Keizer zo zijn maatregelen. De repressie nam toe. Kapuscinski beschrijft hoe de studenten radicaliseerden, hoe Haile Selassie wisselde van vertrouwelingen en een dynastie van middelmatige en bange jaknikkers creëerde aan het hof en in de politiek. Bovendien besloot hij te moderniseren. Tot wat voor situaties dat leidde, beschrijft het volgende citaat:

    “In het paleis hing een landkaart betreffende de ontwikkeling van het keizerrijk. Zijne Vereerde Majesteit hoefde maar op een knop te drukken en overal verschenen lichtjes in de vorm van pijlen, sterren en punten. Alles straalde en knipperde, zodat de ogen van de hoge heren zich konden verlustigen - zij het dat sommigen van hen in die kaart alleen maar een bewijs van ‘s Keizers excentriciteit konden zien. Maar de diverse buitenlandse delegaties, hetzij Afrikaanse hetzij die uit de rest van de wereld, waren duidelijk verrukt bij het zien van die landkaart. En na het luisteren van de uiteenzettingen van de Keizer omtrent die lichtjes, pijltjes, sterretjes en punten, spraken ook zij, moedigden zij aan en prezen zij.”

    Maar met de ouderdom van de keizer nam ook zijn wereldvreemdheid toe. De moderniseringen waartoe hij opdracht gaf, waren vooral prestige projecten. Ze staan er nog steeds, gebouwen, bruggen enz. die naar hem vernoemd zijn. Zowel verzet tegen het keizerlijk regime als repressie namen toe. Bovendien werd de Keizer zoveel mogelijk door de regering buiten de problemen gehouden. In 1972 en ‘73 heerste er een afschuwelijke hongersnood. Haile Selassie werd daarvan niet in kennis gesteld en men probeerde de crisis voor de rest van de wereld te verbergen. Toen dat niet lukte en de hele wereld geschokt was door de honger, was het gauw gedaan met het gezag van de Keizer. Er brak revolutie uit en op 12 september 1974 werd de Koning der Koningen afgezet door revolutionaire militairen. In zijn paleis werd hem een verklaring voorgelezen. Een getuige vertelt aan Kapuscinski:

    “De Keizer luisterde staande met aandacht naar de woorden van de officier, sprak vervolgens zijn dank uit, verklaarde dat het leger hem nooit teleurgesteld had en voegde eraan toe dat indien de revolutie goed voor het volk was, ook hij voor de revolutie was en zich niet zou verzetten tegen de onttroning.”

    En daarna wordt Haile Selassie afgevoerd:

    “Op de oprit stond een groene volkswagen. Achter het stuur zat een officier.. Deze opende het portier en tilde de zitplaats omhoog zodat de Keizer achterin kon plaats nemen. ‘Wat nu?’ sprak Haile Selassie verontwaardigd. ‘Moet ik zo reizen?’ Dat zou die ochtend zijn enige protestuiting zijn. Hij zweeg en ging achter in de auto zitten.”

    Terug in Nederland zag ik bij de ex luchtmachtcommandant een video van een BBC documentaire van de Ethiopiër Haile Gerima en Kapuscinski (Imperfect Journey, 1994 ). Daarin reisde Kapuscinski samen met Gerima door het Ethiopië van de jaren ‘90 van Gonder naar Addis Abeba. En ook dan interviewt hij mensen over zaken waarover men liever niet praat. Het ging in die reportage onder anderen over de periode van de verdrijving van het bewind van Mengistu (1991). Mensen in Gonder vertellen onder meer hoe Tigrayers naar Gonder werden gebracht - in het kielzog van de optrekkende troepen die Mengistu zouden verdrijven - in de overtuiging daar een lapje grond te kunnen krijgen. Gonder ligt midden in het gebied van de Amharen, wier bijna eeuwig durende macht mét Mengistu leek te zijn verdreven. Wat die Tigrayers echter niet wisten, was dat die beloofde grond eigenlijk al in handen was van de lokale Amharen. Deze lokale boeren hoopten hun grond weer terug te kunnen krijgen, nadat het afgepakt en genationaliseerd was door Mengistu. Dat laatste had veel levens gekost (zoals alles onder Mengistu). Kapuscinski interviewde de weduwen in Gonder van de onder Mengistu gedode boeren en hun zonen. Het was de vrouwen min of meer verboden foto’s en andere nagedachtenissen aan hun vermoorde mannen en zonen in het openbaar in ere te houden. Immers, dat zou weer heel naar zijn voor de Tigrayse immigranten, die liever niet wisten dat zij min of meer gestolen land kregen. Gewelddadige machtspolitiek en mensenrechtenschendingen bleken in die documentaire nog steeds een soort natuurverschijnsel in Ethiopië.

    En er is, naar ik vrees, nog steeds niet veel veranderd in dat land. Gewone mensen worden op een gevaarlijke manier tegen elkaar uitgespeeld, armoede wordt zowel bestreden als gestimuleerd, etnische verschillen worden tot op het bot misbruikt met een verfijnd vakmanschap dat de Ethiopische machthebbers - keizerlijk of niet - al eeuwen in de vingers zit. Geloof, conservatisme en domheid doen de rest. En dit alles tegen een fascinerende achtergrond van ongenaakbare landschappen, oude culturele tradities en historische gebouwen. En ook dat is te zien in de BBC documentaire.

    Maar het boek over de Keizer laat veel meer zien. Het toont een waargebeurd sprookje vol détails, soms monsterlijk, soms hilarisch. Het toont hoe macht op geloof in die macht gebaseerd is. Wanneer het geloof in de macht voorbij is, dan blijven er niet veel meer dan rituelen en bordkartonnen façades over. Dat geldt in het boek voor de macht van Haile Selassie, maar het geldt evenzeer voor de opvolgers van Haile Selassie (in het boek is dat idee al duidelijk aanwezig). En het geldt voor alle andere machthebbers. Zij kunnen niet zonder geloof. Tegenwoordig heet dat draagvlak. Een woord dat uitgevonden schijnt om ons te verheffen boven onze primitieve voorouders en hun misschien nog primitievere machthebbers. Maar in feite is er niets veranderd.

    BP

    Citaten uit: Ryszard Kapuscinski: De Keizer, vertaling van Pszisko Jacobs (1984); Rainbowpocket serie.

    Labels: ,

  • CONTACT
  • Facebook